"ЧУРТУМ-БИЛЕ ЧОНУМ СЕҢЭЭ"
07 сентября 2021
Зоя Алдын-ооловна Намзырай
1941 чылдың сентябрьның 7-де Барыын-Хемчик кожууннуң Шекпээрге мал-чер ажыл-агыйлыг өг-бүлеге төрүттүнген. Ава-ачазы Куулар Намзырай Дажы-Серенович, Донгак Чанчываа Дондуковна – Тываның баштайгы аар-үлетпүрүнүң эгези алдын уургайларының баштайгы ажылчыннары чораан.
З. А. Намзырай 1957 чылда Кызыл-Мажалык ортумак школазының 8 клазын дооскаш, Кызылдың библиотека ажылдакчыларының 2 чылдыг курстарын, Канскиниң библиотека техникумун дооскан.
Барыын-Хемчиктиң, Бай-Хаактың библиотекаларынга, Кызылдың Башкы институдунга тыва дыл, литература кафедразының лаборантызынга, Бүгү-эвилелдиң театр ниитилелиниң библиотеказынга база Тываның ном үндүрер черинге ажылдааш, 1998 чылда хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
Чогаал ажылын 1957 чылда эгелээн. Ынчан «Москва», «Бора-коданнар», «Анай-Хаак» деп шүлүктер «Сылдысчыгаш», «Тываның аныяктары» солуннарынга парлаттынгылаан. Тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» альманагынга 1961 чылдан эгелеп шүлүктери парлаттынган.
Баштайгы шүлүктериниң ному "Анай-Хаак" деп ат-биле 1969 чылда парлаттынган.
Дараазында чылдарда:
"Шончалай" (1976),
"Дуруяалыг шөл" (1986),
"Аяк хээлиг Тыва чуртум" (1994),
"Өндүр бедик Саяннарым" (2005),
"Казылганның өкпең чечээ" (2008) деп шүлүктериниң номнары үнгүлээн.
Шүлүктериниң орус дылда очулгалары «Огонек», «Дружба народов», «Пионер» сеткүүлдеринге, «Улуг-Хем» альманагынга С.В. Козлова, Ю. Вотяковтуң, Г.И. Принцеваның, Э.Б. Цаллагованың, Б.Прудниковтуң, И.П. Принцеваның, С. Өндүрнүң очулгалары-биле, база ол ышкаш моол, якут дылдарда чыынды номнарга чогаалдары үнгүлээн. Тываның чогаалчыларының «Поэты славят Туву» деп шүлүк номнарынга С.В. Козлованың очулгалары-биле «Саян даглары» болгаш өске шүлүктери кирген...
Зоя Намзырайның дыка хөй лириктиг шүлүктери ырылар апаргылаан. В. Көк-оол, Р. Кенденбиль, Д. Кертик-оол, К. Баазаң-оол болгаш өскелер-даа ырларны бижээн. "Эглип келир куштарым", "Шончалай", "Авам мени манап орар", "Аяк шайны сээң-биле аартажыр дээш" деп шүлүктери чоннуң эң-не ынак ырлары болуп хуула берген.
Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. "Күш-ажылчы шылгарал дээш" деп медаль-биле, Тыва Республиканың Дээди Совединиң Хүндүлүг бижии-биле шаңнаткан. Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы, уян үннүг шүлүкчү З. А. Намзырай үр эвес аарып чорааш 2010 чылда мөчээн.
2008 чылда Зоя Намзырайның чырыкче үнген "Казылганның өкпең чечээ" деп шүлүктер чыындызында автор амгы үениң чуртталгазында херек кырында болуп турар болуушкуннарны, кижилерни, оларның харылзааларын, лириктиг маадырның сеткилиниң дойлуушкунун, аарышкызын, кударалын, демиселин, өөрүшкүзүн дамчыштыр амыдыралды бүзүренчии-биле чуруп көргүскен.
Чыындының сөөлгү кезээнде ол төрел чоннарның шылгараңгай төлээлери, бодунуң үзел-бодалынга, сагыш-сеткилинге чоок чогаалчыларның шүлүктерин шилип очулдурган.

Сураглыг казах чогаалчы Олжас Сулейменовтуң "Даглар, силер меңээ ынак силер бе?" деп шүлүүн тыва дылче очулдурган:
"Деңнеттинмес күчү-күштүг дагларымны
Дескилештир кым-даа черле хуулдурбас.
Телиг даглар өткүт үннүг сыннарынга,
Делгем шынаа, силерге мен ынак-тыр мен!"

Бурят чогаалчы, эртемден Баир Дугаровтуң "Азия" биле "Иргиттер" деп шүлүктерин очулдурган одуруглары:
"...Дистинишкен тевелерлиг Азия,
Диптер эргиир чүъгүң аар-дыр оо!
Өлүм-биле чуртталганың тудушканы
Өртээл четпес мээң-не изим кайын тыптыр".
"Хөй-хөй чылда төнчүзү чок агып келген,
Көвүктелдир шурап чыдар Иргит хемим,
Чалгыгларың, сактырга-ла, Саян чурттуг
Сойоттарның ивилерин сагындырар..."

Сенгел тывазы Чинагийн Галсанның "Чагыг", "Ие чуртумга" деп ийи шүлүүн сенгел диалектизинден амгы тыва чечен чогаал дылынче шилчиткени онзагай:
"Кыжы чыварлыг ийик,
доңа бээр ийин дээш,
Кызыл-сарыг дагларын чыскаап салгаш,
Ийи талазын ыдыктап берген
Ие-чуртум.
Чайы кааңныг ийик,
суксай бээр ийин дээш,
Чаъстыг кылаң сугларын хөлдер кылдыр
Адыжым адаанга салып берген
Ада-чуртум..."

Ооң шүлүк чогаалының ыдыктары - төрээн чуртунга, өргүн чонунга ынакшыл-биле чүрээниң ханызындан бижээн шүлүүн бараалгаттывыс.

ЧЕРИМ БИЛЕ ЧОНУМ ЧОКТА ЧУРТТАЛГАМ ЧОК
Чүрек ышкаш сүүр даглар куржаангылыг
Чүлдү-чүрээм көъгү болган төрээн Тывам.
Ары хемнер эгезин ап чаржып баткан
Ада-өгбем ыдыктап каан алдын черим.

Черим садып төтчеглээр дээн тояанчыга
Сеткилимниң ыызын төп килеңнедим.
Адыш оюу черим саарып оскунзумза,
Айыыл-халап тамызынга дүшкеним ол.

Ужуражып, хөөрешкеш, сеткил ханар
Улус-чонум чымчак хөңнүн көрбезимзе,
Чаламалыг хову кезээн улчумал дег,
Шаажылалдың эриин-хинчээн чүктей бээр мен.

Эриг баарлыг сеткилинде төрелзирээ
Эзимнерниң чаңгыс үннүг шилээни дег
Черим биле чонум чокта чуртталгам чок,
Черниң ческээ, сугнуң суксаа болу бээр мен.

Өвүр кожууннуң М. Доржу аттыг төп ном саңының чурт шинчилел килдизиниң эргелекчизи Айдын-оол А. М. чыып бижээн.
Книги Зои НамзырайЗоя Намзырай