Уран-шевер артистиң 70 харлаан оюнга
18 февраля 2021

Мария Кыргысовна Сандак Тес-Хем кожууннуң (амгы үеде Тере-Хөл кожуун) Чыргаланды деп черге төрүттүнген. Мария Кыргысовнаның авазы хөлчок даараныр кижи болган. Бичии Маша авазынга дузалажып, ойнаар-кыстарынга идик-хеп даарап, өөрү-биле кайгамчык чараш сайзанактар дерип ойнап келген болгаш, база-ла дааранырынга дыка ынак болуп өзүп келген. Ол дөрткү, бешки класска өөренип турар үезинде-ле, боду чараш платьелерни даарап кедип алыр апарган. Бешки класска өөренип тура, боду дыка чараш платье даарап алгаш, ону чаңгысклассчыларынга, өңнүктеринге көргүзүп, “Бодумнуң даарап алган платьем-дир” дээрге, өөрү аңаа чигзинип, харын-даа: “Садыгдан саткан чүве-ле-дир” дээш, чаңгызы-даа уругга бүзүревес болган-дыр. Ону бодаарга, бичиизинде-ле садыгларда садып турар хептерден дудавас кылдыр даарап шыдаар турганы илереп келир ышкажыл.

Куңгуртуг ортумак школазын дооскан соонда, Мария Сандак Кызылдың А. Б. Чыргал-оол аттыг уран чүүл училищезинче өөренип кирип алган. Ук училищени доозарынга чедир каш-ла ай артканда, Москваның театр уран чүүлүнүң дээди училищезинче өөренир күзелдиглерни чалаан чарлал найысылалга дыргын тарай берген. Бичиизинден-не дөргүл-төрелдериниң бажыңнарынга оюн-көргүзүглерни бараалгадып, ырлап-шоорлап өзүп келген уругнуң артист болур мергежилди шилип алыр дээн күзели улам күштелип, Москваның Б. В. Щукин аттыг дээди училищезинче кирер шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап алган.
Сургуул чылдарында диплом камгалаар дээш, башкир чогаалчы Мустай Каримниң “Ай туттурган дүне” деп шиизинде Таганбикениң овур-хевирин чедиишкинниг болгаш онзагай кылдыр ойнап көргүскен. Оон аңгыда француз чогаалчы Эжен Лабиштиң “Терезин шляпа” деп каттырынчыг шиизинде Баронессаның ролюн кайгамчык кылдыр күүсеткенин онзалап демдеглээри чугула.

Ырак-узак черге беш чылдың нүүрүнде өөренгениниң түңнелинде, кызыл дипломну холга алгаш, сургуул өөрү-биле төрээн чуртунче чанып келген. Театр уран чүүлүнүң төөгүзү-биле ажылчын намдарының ужуун сыптап, улус-чонунга бараан болбушаан, амыдыралдың шапкын хеминиң агымынче эжиндирип кирипкен. Тыва театрның сценазынга янзы-бүрү овур-хевирлерни ойнап күүседип, эш-өөрү-биле республиканың ырак-чоок кожууннарынче үнүүшкүннерни кылып турганнар. Кажан Каң-оол Тагаланович Тагалановту театрның директорунга томуйлаптарга, Мария Кыргысовна өөнүң ээзиниң ажылынга киржип, аңаа шаптык катпазы-биле, түр үеде тыва радиога дикторлап ажылдай берген. Радиога үш-дөрт чыл ажылдаан соонда, катап-ла театрже ээп келгеш, даараныр цехке ажылын уламчылаан.

“Уран кыс удазынга ораашпас” деп улус-чоннуң үлегер чугаазы бар. Сцена каасталгалары болгаш шии үезинде артистерниң кедер идик-хептерин чурукчунуң чурааны ояар даараары ындыг-ла амыр эвес. Ылаңгыя театрга улуг хемчээлдиг пөстерни кожуп тургаш, каасталгалар даарап, уйгу-чыдын-даа, дүн-хүн-даа чокка хептер быжар, илер чымыштыг ажылды чүгле төрүмелинден ус-шевер, пөс-таавыны “диргизиптер” салым-чаяанныг болгаш быжыг тура-соруктуг кижилер күүседип шыдаар. Мария Кыргысовна чашкы үезинден-не дааранырынга хөлчок ынак, ук мергежил талазы-биле дуржулгазы черле улуг болгаш, ажыл-ижин ак сеткилдии-биле, харын-даа сеткил-чүрээниң ханызындан мага ханыышкын-биле кылыр кижи болган. “Өйлеп-өйлеп даараныксай бээр мен. Дааранмайн барып черле шыдавас мен” деп ол чугаалаар. Чүү-даа чүвени улуг сонуургал-биле, кандыг-даа ажылды ынакшыл-биле кылырга, чиик болбайн канчаар!

Театрның сценазының болгаш шиилер каасталгалары, артистерниң шии бүрүзүнде кедер идик-хевинден аңгыда, Мария Кыргысовна республика чергелиг Шагаа, Наадым дээн чижектиг оон-даа өске байырлалдарның оюн-көргүзүглериниң каасталгаларын даарап турган. Оон аңгыда Чазак-чагырга черлеринде болгаш Дээди Хуралда даргаларының чагыы-биле национал идик-хепти даарап, Тывага аалдап келген хүндүлүг аалчыларга тыва тон, бөрттү, хөректээштерни даарааш, бодунуң өмүнээзинден белек кылдыр сөңнеп турган. Ол-ла бүгүнү бо чүүлге даңзылап биживейн, эң-не кол ийи-үш болуушкунну допчулай демдеглеп каары күзенчиг.

1992 чылда Чырыткылыг XIV-кү Далай-Лама Башкы Тывага чаларап кээрге, Мария Кыргысовна бодунуң даараан тыва тону биле бөргүн аңаа хүндүткелдиң демдээ кылдыр сөңнээн. Чырыткылыг Далай-Лама Башкы ол белекти алгаш, канчаар-даа аажок өөрээн. А 1994 чылда Россия Федерациязының бирги Президентизи Борис Ельцин чедип кээрге, Мария Кыргысовна аңаа тыва бөрттү белекке берген. Улуг чурттуң Баштыңы ус-шевер уругга улуу-биле өөрүп четтиргенин илереткен. Оон аңгыда Мария Кыргысовна бодунуң төрээн чери – Тере-Хөл кожууннуң Куңгуртуг суурга чаа хүрээниң тудуунга улуг үлүүг-хуузун киирип, ооң иштики каасталга ажылдарын боду күзелдии-биле хүлээнип алгаш, ол-ла бүгүнү кончуг чараш кылдыр шимеп даараан.

Мария Кыргысовна Тыва театрның даараныр цехинге хөй чылдарның дургузунда ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген. Каш чыл эрткен соонда ол катап-ла ынак театрынче дедир эглип кээп, шии артизи болур мергежилин уламчылавышаан, чонунга бараан болуп, амга чедир ак сеткилдии-биле ажылдап чоруур. Бо хүннерде 65 хардан өрү – улуг назылыг ажылчыннар, артистер бот-аңгыланыышкында олурарын билир бис. Олар ынак театрының сценазынга бир-ле шииниң маадырының овур-хевиринче хуулуп алгаш, улус-чону-биле ужуражып келир хүнүн, диңмиттиг адыш часкаашкыннарын шагда-ла четтикпейн манап турарлар.

Тыва национал театрының хоочун артизи Мария Кыргысовна Сандак бөгүн, февраль 18-тиң хүнүнде 70 харлаан оюн демдеглеп эрттирип турар. В. Ш. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының чогаадыкчы коллективиниң өмүнээзинден Мария Кыргысовнага чылыг-чымчак байырывыс чедирип, быжыг кадыкшылды, моон-даа соңгаар чогаадыкчы чедиишкиннерни сеткиливис ханызындан күзеп тур бис! Аал-ораныңарга аас-кежикти, өг-бүлеңерге өөрүшкү-маңнайны болгаш ынакшылды йөрээп тур бис! База катап төрүттүнген хүнүңер-биле, хүндүлүг Мария Кыргысовна!

Мария Сандак

 

Мария Сандак