Александр Салчак: «Уран ч??л – мээ? чуртталгам»
05 сентября 2018
Тыва театрны? т??г?з?нде ч?гле амгы ?ени? эвес, эрткен база келир ?ени? бир онза салым-чаяанныг артистерини? бирээзи – Александр Халарбааевич Салчак. Оо? ?г-б?лезини? т??г?з?н коптарар болза, езулуг ыраажылар, дарганнар, бурун шагны? тыва кижилерини? б?д?ж? тода чуруттунуп келир. Ч?гле эр кижи сыгыртыр, каргыраалаар, х??мейлээр эвес, а херээжен кижилер база сыгыртып, каргырааны салып чораанын Александр Салчакты? авазы Салчак Манзырыкчы Мургуртеевна бадыткап чораан. Ол тайгаларынга ча?гыландыр сыгыдын салып, сеткилини? х??н?нден ?нд?р, аажок чараш ырлаар турган. Ынчалза-даа шак ол ?йде херээжен кижилерни? сыгыртырын, каргыраалаарын, х??мейлээрин хоруп, ч?пшээревейн турганыны? уржуундан, ол сыгыт, каргыраазын соксаткан. Ындыг-даа бол, оо? чугаазы тоол-домакта маадырлар дег чечен-мерген, с?ск?р болгаш тыва улусту? ?легер домактарын ?рг?лч? эш-??р?-биле, ?г-б?лези-биле чугаалашканда, бо-ла ажыглаар чораан. Харын-даа ажы-т?л?н сургап-чагыырда, «Бак кижини? чоруу – баарда, кээрде д?рт» деп с?глеп, база оон-даа ?ске чидиг, дээштиг, ?тт?р с?глээн ?легер домактарны ажыглап сургап чораан. Эрткен-барган таварылгаларны х??рээнде, чугааланып турган кижилерини? ?ннерин шуут-ла кара олчаан кылдыр ?тт?н?п чугаалаптар турган. Кайы-бир театрны? шии артизи-ле… Александр Халарбааевичти? адазы Салчак Халарбаа Албысович база чонуну? сеткил-сагыжын ??рт?п, хей-аъдын к?д?р?п, х?гж?мн?г-байырларга, концертерге бо-ла киржип ырлаар чораан. Оон а?гыда, даайы Тываны? культураны? алдарлыг ажылдакчызы Салчак Александр Мургуртеевич игилге, хомуска (чонну? х?гж?м херекселдеринге) х?лчок ойнаар кижи. Ол ч?гле ойнаарындан а?гыда, «алдын» холдуг шевер, хомусту-даа, игилди-даа бодуну? холундан чазап кылып алыр турган. Александр Халарбааевич ада-иезини? ырлаарын, сыгыртырын, каргылаалаарын ды?наан, даайыны? чазаныр, ойнаарын к?рген болгаш бо-ла б?г? салым-чаяалгага, уран ч??лге чоорту сундуга бергени ол. Ада-иезини? салым-чаяаныны? салгакчызы, аас-кежии болуп, Александр Халарбааевич чырык черге 1949 чылды? июнь 26-да Бай-Тайга кожуунну? Кызыл-Даг ( К?п-С??к) сумузунга т?р?тт?нген. Додугуп ?скеш, Кызыл-Дагны? 8 чыл школазын дооскаш, хоорайны? 35 дугаарлыг Профтех училищезинге (ГПТУ-4) «Электромонтажник» салбырын 1970 чылда дооскан. Ол эртемини? аайы-биле кезек ажылдап чораан. Кажан ол Кызылды? уран ч??л училищезинге кирип алгаш, доозарынга чедир чартык чыл арткан турда, Москва хоорайдан Б. Щукин аттыг училищеден комиссия келгеш, сургуулдарны шилип, 3 адаанныг м??рей эрттире берген. Александр Халарбааевич 1 дугаар м??рейни чиик-адак эрткеш, дораан-на 3 дугаар м??рейже шилчээн. 1973 чылда Москваны? Б. Щукин аттыг дээди театр училищезинче киргеш, 1978 чылда дооскан. Оон бээр, 1978 чылдан эгелеп, Тываны? В. К?к-оол аттыг х?гж?м-шии театрынга ажылдап эгелээни ол. Студент чылдарында Фридрих Шиллерни? «Ынакшыл болгаш кара сагыш» деп шиизинде Президентини? ролюн, Исидор Штокту? «Азалыг дээрбе» деп шиизинде Кезимелчини, Эжен Лябишти? «Терезин шляпазында» деп х?ннээчел ашакты, башкир чогаалчы Мустай Каримни? «Ай туттурган д?не» деп шиизинде Расхулбейни? ролюн чедиишкинниг ойнаан. Тыва сценага бир дугаар С. К. Токаны? «Д??г?р-оол» деп шиизинге Д??г?р-оол болуп, В. Ш. К?к-оолду? «Хайыраан бот» деп шиизинге Хам-оолду? овур-хевирин ойнаан. Амгы ?еге чедир 40 хире шиилерге ойнаан. Оларны? аразында чонга э? билдингир рольдары В. Шекспирни? «Лир Хаан» деп трагедиязында Лир Хаанны? (2006 чылда Лир Хаанны? ролью дээш «Алдын маска» деп фестивальды? ша?налын алган), А. Островский ни? «Орулгалыг албан-дужаал» деп чогаалында Вишневскийни, Э. Мижитти? «Култегин» деп т??г?л?г драмазында Тону-К?кт?, Джарчыуудайны дээш оон-даа х?й солун рольдарны ойнаан. База театрны? «К?зел» деп аныяк артистер студиязыны? кежиг?н? болуп 1991-1994 чылдарда ажылдап чораан. Амгы ?еде Салчак Александр Халарбааевич Россия Федерациязыны? алдарлыг артизи, Тыва Республиканы? улусту? артизи деп дээди, х?нд?л?г аттарны эдилеп чоруур. Театрны? б?г?нг? репертуарында Алексей Ооржакты? «Челээш биле Идегел» деп шиизинде Челээш-Хамны, «Кымныы силер?..» деп шииде Багорычыны? рольдарын ойнап, янзы-б?р? концерттерде, оюн-тоглаада киржип, ажылдап чоруур. Ол ч?гле театрны? ажыл-ижинге улуг ынакшыл-биле киржип чоруур эвес, а бодуну? чуртталгазында аас-кежиктиг, ??р?шк?л?г, чиик-адак чоруур кижи. «Бичии тургаш-ла, черле уран ч??лге ынак турган мен. Школага фестивальдар, х?гж?м-байырлыг концерттер боорга-ла, албан киржир турдум. Ада-иемни?, даайымны? ачызында уран ч??лге хандыкшып, сонуургак, ынак апарган мен. Уран ч??л – мээ? чуртталгам» деп, Александр Халарбааевич чугаалап чоруур. Кежик Конзай, Тыва национал театрны? чогаал кезээни? редактору