Бо чылын часкаар, бо кончуг хайлыг аарыгның чүгле сураа ынаар даштыкы чурттарда дыңналып турар үеде, бистиң театрывыс Өвүр кожууннуң Дус-Даг, Чаа-Суур, Ак-Чыраа сумуларынче гастрольдап чораан чүве. Ол үнүүшкүннү бодап олура, ыраккы 1977 чылда «Аршин-мал-алан» деп шии-биле ол-ла кожуунга чоруп турганывысты болгаш шиини белеткеп турганывысты сактып келдим.
Ынчан театрга шору (3 чыл) ажылдай берген мен. Шыны херек, өске артистер ышкаш арын-шырайым-даа чараш эвес, узун-чиңге дурт-сынныг эвес мен, чүгле хөйнүң сценаларынга-ла ойнап чорзумза аксым кежии деп бодаар турдум.
Ада-иевис кажан-даа бисти, ылаңгыя улус турда, черле мактавас, кижи бүрүзүн «багай кижи» дээр. «Урууңар эки өөредилгелиг, корум-чурумнуг-дур, ынчангаш Шушенское суурже Ленин башкының хоругдалга турган черинче экскурсиялаар өөреникчилер даңзызынче киирип кагдывыс» дээр болза, «багай кижи ынаар кайын барып шыдаар» дээр. «Оглуңар эки хүрешкен-дир» дээр болза, «Оо, багай кижи шору болган-дыр аа» деп каар ол-ла.
Анзат Ооржак Кызылдын уран чуул училищезин дооскан эш-оору-биле
«Аршин-мал-алан» деп ыры-хөгжүмнүг, танцы-самныг шиини тургузар дээн-дир деп чугаа театрга дыргын тарай берген. Мен дугайты база-ла оода ужу-кыдыынга киришкен болза деп бодап чоруп тур мен эвеспе.
Кайы режиссер тургузары, кайы артист ойнаар дугайында үрде манаан дужаал-даа үнүп келген…
Асья – Анзат Ооржак деп номчупкаш, арным изиш кыннып, чүрээм дүрген-дүрген сога берген. Чанымда турган артистерге билдирбезин бодап шала кедээ тур мен. Белеткелдер-даа эгелээн.
Режиссеру Сиин-оол Оюн, танцы шимчээшкиннерин Галина Ензак удурткан, ыры, үн тургузар башкывыс Серафима Калинина, а орус дылдан тыва дылче Владимир Серен-оол очулдурган. Шииниң ырыларын слогтар аайы-биле чарып, Владимир Минин башкының удуртканы оркестри ында ойнаан, чай чок-ла турар бис.
Ынчан ажылдаар шагывыс эртен 11 шактан эгелээш, дүъште 3 шакка четкеш, кежээ 7-ден 11 шакка чедир ажылдаар чүве. Ам ышкаш хөй автобустар, газельдер-даа чок, хуу машиналыг улус-даа чок, орайтай бергенде кылаштап-даа чанып турар бис.
Шиини дужаар үе-даа келген. Девидеп, сүрээдеп турарымны чүү дээр! Чаңгыс черге олуртунмас, чүрек шапкыланыр, бир-ле черим аарып-даа турар ышкаш… Канчаар ойнап турганымны-даа сагынмас мен. Чүгле шии доосту бээрге, шаг-ла чок сандайда олур мен. Бир көөрүмге улуг артистер Кара-кыс, Максим Мунзуктар, культура сайыды Матпа Хомушку кирип кээрге, тура-ла халыдым. Дыка-ла амыраан арын-шырайларлыг, мээң холум тудуп-даа турарлар. Чугаалап турар сөстеринче-даа шоолуг сиңникпейн, девидеп турар мен. Ынчанмайн канчаар, ындыг улуг артистер, барып-барып сайыт байыр чедирип турда.
Эки-ле сактып алганым, Кара-кыс Намзатовна холум тудуп тура, «Көрдүң бе, сен шору ырлаар база кижи ышкажыл сен. Боостааң камнап чор» диди. Максим Монгужукович тургаш, «Чүгле думчуун азып болбас» дээш, салаазы-биле думчуумну иде каапты. Ол чугааның утказын таптыг билбезимзе-даа, дыка-ла кол чүүл дугайында чугаалап турар-дыр деп бодап кагдым. Ам бодап турарымга, «звездомания азы сылдыс аарыы» деп турар чүүлүвүс ол ышкажыл! Хөйнү көрген артистер, театрның үндезилекчилери буянныг өгбелеривис артист кижиниң таваржып болуру коргунчуг хамчыктан мени камгалап, артистиң нарын-берге бол, кончуг солун амыдыралынче ынчаар оруум ужуктап, актап-арамайлап турганы ол чүве ышкажыл! Ачамның бисти «багай кижи» деп адаарының утказы база бо ышкажыл!
Шынап-ла, артист кижи кажан-даа дыка-ла эки болдум деп, режиссер, критиктер чеже-даа мактап турар болза, аңаа алзып, амырап-таалап, даамчыралга алыспас болза эки. Алзыр болза – ол-ла… Бот безин эскербес, бир миннип кээрге, ойнап турган ролюңдан бичиилеп бир-ле эки чүүлдерни чидирип эгелээр сен.
Шии артизиниң берге чүвези – нарын, ажыр базып болбас ужурлуг чүүлдер-ле хөй. Балет артизи-биле деңнээр болза, 32 фуэтени чиик, чараш хүлүмзүрүүң-биле чүү-даа болбаан ышкаш кылыптар болзуңза (балетте оон-даа өске кончуг нарын чүүлдер эңдерик болбайн аан) дыка-ла шыырак самнаар артист-тир деп чугаалап болур. А шии артизин чүнүң-биле канчаар хемчээрил? Бир рольду бир критик көргеш, тулган ойнаан-дыр дээрге, өскези тургаш, бо чүү деп чүвел, ол овур-хевир ындыг турбас ужурлуг деп база болур. Ынчангаш шии артизиниң ажылын үнелеп көөрү нарын. Ол аршин-метр-биле хемчээттинмес, сан-түң-биле түңнеттинмес.
Ол эгезинден төнчүзүнге чедир ыры-танцылыг шии-биле республиканың бүгү суурларын шуптузун кезип көргүзүп каапкан бис. Ынчан черле ындыг турган, бир шиини кылып алгаш, бүгү республиканы эргивээн шаанда, соксавас. Хары угда ийи-үш шии кожууннарже тарап чоруптар, арта аразында чарыштыг боор. Чамдык улуг кожуун төптеринге (Эрзин, Чадаана, Тээли…) бир хүнде үш-даа ойнаар, ам арта микрофон чокка. Ленталыг магнитофоннуг боор, ол лента тос башка үстүп-частып-даа каар, шии соонда оператор даңны атсы хырбалап-даа хонар-ла. Чырык магнитофонну угбайн база баар, ынчап баарга, өске кудумчуларны өжүрткеш, чүгле клубтуң сайылгаанын арттыргаш, ойнап кааптар бис.
2020 чылдын март эгезинде Тыва национал театр Овур Дус-Дагга гастрольдап чораан
Дус-Даг школазынынга школачылар-биле ужуражылга, 2020 чыл.
1977 чылдың март айда «Аршин-мал-аланны» Эрзин, Тестээш, О-Шынаа, Ү-Шынаалааш, улаштыр Өвүр кожуунга көргүзери-биле аъттаныптывыс.
Чаа-Суур, Торгалыгга үндүрүп каапкаш, хонуп алгаш, эртенинде кызыгаар эртип, Хандагайтылааш, Солчур, Саглы, Мөңгүн-Тайга ажар ужурлуг бис – маршрут мындыг. Торгалыгдан аяс хүн үнүптүвүс. Карак чылчырыктаар ак хар, хоолайлардан үнген ак-көк ыштар дорт-ла дээрже үнүп турар. Көрүкчүлер-даа клуб долу болган, өөрүшкү-маңнайывыс-даа хөлчок. Дээр-биле болчаг бар эвес. Дем чаа-ла аяс турган дээривис дуй тыртып, хат дүвү-даа эгелээн. Кайда орук, кайда чер-даа билдинмес, дужаап-дужаап чоруп-ла ор бис. Хаттың күжү дээрге автобузувусту сириледир силгип турар. Ам мырыңай автобузувустуң дугуйларын дуй хөртүктеп каапкан. Чолаачывыс И.Л. Хорунжий балды, хүүрек дээш херекселдери кезээде белен ап чоруур кижи. Хүүрээн туткаш үне халаан, кайда боор. Ындыг улуг хөртүктү хүүректээрге, бичии шай омаажы эшкен-биле дөмей. Кады үнген оолдар күжүр Иван Лукич орус матты салып дүжүргеш, дугуйну тепкеш, ыглапкан дижир чүве. Ам дүн дүжүп, караңгылап келген. Чыда өлүр чылан эвес дээш, бригадиривис Дамба-Даржаа Д.Д. (ынчан артистер чамдыкта удур ажылды боттары гастрольга кылыр турган) кезек оолдарын алгаш, чоон хендирлер-биле коштунчуп алгаш үнген (суур чедерлери ол) каткан хуураның, беш минута безин четпээн, чаактары, думчуктары агарты үжүп калган кирип келгеннер. Бензин база эвээш арткан. Иван Лукич автобусту бичии ажылдаткаш, өжүрүп каап, улусту чардыктырары-биле солун-чугаа, анекдоттарын чугаалап олуруп-олуруп, бөгүн ачам чок болгандан бээр 1 чыл болган, багай ачамны сактып каалыңар дээш, ап чораан водказын даңны атсы бичиилеп кудуп келген. Ынчан херээжен артистер барык шупту аргыттынар бис. Репетиция үезинде аргыттынып оргаш, бо-ла сөзүн эрттирип азы уттупкаш, режиссерларга чемеледип-даа турар-ла. Мен ангор өшкү дүгү ап алгаш чораан кижи мен. Ону шупту үлежип, уктарывыс иштинге кедип-даа турар бис. Солун-оол артист мээң артык ап чораан рейтузамны дыгып тургаш чолдайты-даа болза кедип алды. Шии хевин кедер дээрге, шупту торгудан даараан хептер. Реквизит, хептер суккан ыяш хааржактарывысты доозазын өртедип кааптывыс. Оон мырай кызыгаар чагызын өртедип эгеледивис. Ындыг соок кыжын дүне ындыг хат хадып турда, ажык ховуга чеже-даа чагыларны өртедип чынныр болза, чүү-даа эвес апаар чорду. Ам ыыттаар кижи-даа чок калган. Шын чугаалаар болза, өлүмче (Өршээ!) дорт көргеш олурупкан бис. Дамба-Даржаа Даваевич (черле удуртукчувус мөге-даа кижи) ыыт чок тургаш, арны-бажын көзүлбес кылдыр шарыттынгаш, үнүптү.
Оон ыңай сагынмас мен, та соокка даамчырап чаржай бергеним ол, та удуй берген кижи мен. Бир көөрүмге, чер чырып келген, даштын машина карааның оттары чырып, кижилер ыыттажып турар. Дүжүм кылдыр бодап, шимчээр дээн, шимчеттинмес, эът-кеш көжүп калган…
Күжүр Даваевич даңны атсы кылаштап чорааш, көдээ совет даргазының бажыңынга соктап четкеш, шала кырынга пет кээп дүшкен дээр. Оон-на шупту суурну дүвүредип, заставаның шериг машиналары-биле бисти камгалап келгеннери ол. Ол кончуг шыырак шериг машиналар безин пат боорда ушта тырткан дээр.
Ооң соонда орукту аштаарын манап Торгалыгга үш хондур чыткан бис. Суурнуң чону «харын-даа силер болгаш, чонуңарның сагыш-сеткилинамырадып, өөртүп, чонну эки, чаагай чүүлдерже эдертип-кыйгырып, кижилерниң сеткилин, бодалын арыглап, эмнеп чоруур артистеривис болгаш эки-менди үнгениңер ол-дур. Ыдык Дус-Даг, Торгалыгның ээлери силерни ээ көргени ол-дур, оон башка коргунчуг таварылгалар база турган, өршээ!» дижип, эът-чемин эккеп, сөңүн-даа тудуп алган кээп турар-ла.
Овур-Торгалыгнын делгемнери
Чаа, ол гастроль соонда Кызылга кээривиске, эртенинде дораан, март 25-те, культура ажылдакчыларының хуралы Политчырыдыышкын (амгы Улусчу чогаадылга бажыңы) бажыңынга болур, кижи бүрүзү албан келген турар дээн. Аңаа-ла улус артынга олурумда, иштимде бир-ле чүве дырлаш дээнинден сырбаш кылынган мен. Оо, бурган өршээ! Иштимде чаш төлүм, дун оглум, «Мен мында мен, авай!» деп баштайгы медээзин бергени ол-ла болгай.
