АРТИСТ, РЕЖИССЕР, БАШКЫ…
30 августа 2018
Б. Щукин аттыг театр уран ч??л?н?? дээди училищезини? тыва доозукчуларыны? 40 чылдаанынга Тываны? х?гж?м-шии театрыны? т??г?з?н?? амгы ?е-чадазы оо? ады-биле сырый холбаалыг. Ол тыва уран ч??лд?? сайзыралынга болгаш Тыва театрны? российжи база делегей театрыны? де?нелинче ?н?п, сурагжыырынга улуг ?л??н киирген, театр деп ыдыктыг ?ргээге б?г?-ле сагыш-сеткилинден бердинген онзагай кижи. Ол дээрге Тываны? национал театрыны? кол режиссеру, Россияны? театр ажылдакчыларыны? эвилелини? Тывада салбырыны? даргазы, Тыва Республиканы? Виктор К?к-оол аттыг к?р?не ша?налыны? лауреады, Россия Федерациязыны? алдарлыг артизи, Тыва Республиканы? улусту? артизи, Моол Улус Республиканы? культуразыны? х?нд?л?г ажылдакчызы, актер, режиссер, драматург, ш?л?кч? Алексей Кара-оолович Ооржак-тыр. Кызыл-Мажалык деп ие чери алызындан оо? салым-чолун сцена уран ч??л?нге бараан болур кылдыр чаяап каан турганы-ла ылап, ол Моолга шериг албанын эрттиргеш келгеш, чуртту? найысылалында Е. Б. Вахтангов аттыг академиктиг театрны? чанында Б. Щукин аттыг театр уран ч??л?н?? дээди училищезинче ??ренип кирген. А 1978 чылда он ажыг хып дээн аныяк оолдар, кыстар эштери-биле Алексей Ооржак т?рээн Тывазынга «Театр болгаш кино артизи» деп мергежилди? кызыл дипломун хойлап алгаш чанып келген. Уран ч??лче бир тускай к?р?ж?, тос каът хеп кеткен чечен овур-хевирни? алыс иштинде кандыг м?з?-б?д?ш чаштып чыдарын чазып номчуптар шынары аныяк артисти режиссер мергежилди? оруунче ала чайгаар углап эккелген. 1984 чылда Алексей Ооржак Москвада А.В. Луначарский аттыг к?р?нени? театр уран ч??л?н?? институдунга (ГИТИС) «Тургузукчу режиссер» деп мергежилди? дээди курстарын Андрей Гончаров, Татьяна Коптева деп сураглыг профессорларны? удуртулгазы-биле дооскан. Режиссерну? чогаадыкчы намдарында онзагай черни оо? бурунгаар бодалдыг аныяк эш-??р?-биле тургузуп алганы «К?зел» театры ээлеп турар. Алексей Кара-ооловичини? чогаадыкчы хей-аъдыны? чалгыны ынчан езулуг четчип, уран ч??лд?? чалымнарынга дидими-биле ужугуп эгелээн. Янзы-б?р? чаа эгелээшкиннерни, шенелделерни «К?зел» театрыны? ханаларынга кылып чоруй, улаштыр сайзырааш, ч?гле Тыва иштинге эвес, а российжи болгаш европейжи де?нелдиг к?р?лделерге онза демдегледип, бедик ?нелелдерни Ооржакка удурткан аныяк коллектив алган. Тываны? Виктор К?к-оол аттыг х?гж?м-шии театрын 1992 чылдан уран ч??л талазы-биле удуртуп эгелээш, репертуар чаартылгазынче онза кичээнгейни ол салган. Тыва театрны? хоочун шиизи, тыва драматургияны? эртинези болур «Хайыраан бот» деп чогаал бир тускай к?р?ш-биле сценага тургустунуп «Кара биле Седип» деп легенда апарган. А.Ооржак биле Х.Шириин-оолду? бижээни «Эгил, эжим, эгил!», Э.Мижитти? бижээни «Кым сен, С?бедей?», «К?лтегин» дээш оон-даа ?ске шиилер Тыва театрны? чаа ?е-чадазын эгелеп, ону делегей чергелиг алдаржыткан. Алексей Кара-ооловичини? тургусканы ук шиилер «Туганлык», «Науруз», «Алдын маска», «Алдын Витязь» дээн ышкаш делегей чергелиг театр фестивальдарыны? лауреаттары болган. Чогаадыкчы кижиге ол дээрге уран ч??лч? шыпшыктарны? ме?гилиг баштарынга четкени ол-дур. Б. Щукин аттыг театр уран ч??л?н?? училищезинче дээди эртем чедип алганындан бээр д?ртен чыл эрткенде, Алексей Ооржакты? чогаадыкчы аптаразын ажыдып к?ргеш, улуг эртем-шинчилел ажылы-даа бижип болур дээрзинге бисти? театрны? ажылдакчылары шынзыккан. Оо? тургусканы д?ртен ажыг шиилери, драма болгаш кинога ойнаан чээрби ажыг рольдары, орус классиктерни? чогаалдарыны? тыва дылче очулгалары база бодуну? бижээни шиилери, ш?л?ктери болгаш санап четтинмес сценарийлери тыва уран ч??лд?? т??г?з?н?? шинчилекчилеринге байлак ??же болур. Оон а?гыда режиссерну? дугайында бижээн янзы-б?р? материалдарны чыып тургузар ч?ве болза, улуг хемчээлдиг ном болур дээрзинге чигзиниг турбас. Херелденген х?нн?? арнын Хенертен кээп кара булут дуглап алгаш, Кыза?наажын кымчыланып, к?скеттинип, Кырывысче суггур чаъзын саара берди. Ол-даа канчаар… Чараш-чалыы чоргаар уруг Чарлыышкынны? с?з?н с?глээш чоруй барды. Чаагым куду агып баткан карак чажын Частыг боорга, эрткен улус эскербеди. Ол-ла эки. Поэзия чечен чогаалда э?-не оккур, э?-не чидиг, э?-не дээштиг, э?-не кайгамчык жанрларны? бирээзи болгай. Шак мындыг сеткилди доюлдуруп, сагышты куюмналдырыптар одуругларны кайы-даа ш?л?кч? эвес, а режиссер Алексей Ооржак бижээн болган. Ш?л?кт?? уран-чечени, овур-хевирлии, тургузуу оо? авторун ш?л?кч? деп дидими-биле адап болур арганы биске берип турар. Амгы ?еде Алексей Кара-оолович уран с?ст?, чечен бодалды болгаш овур-хевирни шинчилевишаан. К?жеге ажыттынарындан эгелээш, к?жеге хагдынарынга чедир шиилерни? б?г? базымнарын, шимчээшкиннерин, утка-шынарын бодап, тургузуп, хемчээп, шыгаап, «чазанмышаан». Кайы-бир чогаалды? ча?чылчаан интерпретациязын бир янзы тайылбырлап, оо? мурнунда номчукчуну? азы к?р?кч?н?? орта эскербейн чораан ч??лдерин онзагайлап ??ней каапкаш, шиини? аян-х??н?н ч?рекке улам чоок кылдыр ырладыптары Алексей Ооржакты? режиссержу холуну? ?ж?? дээрзин театр шинчилекчилери шагда-ла демдеглеп, бедии-биле ?нелээн. Шекспирни? «Лир хаан» деп шиизин чижекке алырга, режиссерну? билдилиг холдарынга ук чогаал карак четпес улуг ховуну? сырын-хадыны? сыгыды си?ген эпиктиг тоожу болу берген. Ажык-кончаа, акша-т?герик, ?нч?, орулга дээш оралдашкан элдеп солун аажы-ча?ны каткы-х?г-биле согажалаан «Ханума» деп комедиядан Алексей Кара-оолович аас-кежикти? проблемазын, чааскаанзырал темазын чазып номчааш, тыва сценага лириктиг комедия кылдыр тургускан. Ук шиини? жанры харын-даа драмаже чая база бээр шынарлар бар дээрзин кичээнгейлиг к?р?кч?лер эскергеш, бижип-даа турган. «Чонувусту? сагыш-сеткили, хей-аъды дээш ажылдаар ужурлуг бис» деп б?г? коллективке кол режиссер ?рг?лч? чагаан турар, а шии кылдыр тургузар материалыны? шилилгезинге кончуг кичээнгейлиг. Ону д?в?редип чоруур айтырыгларны? бирээзинге улуг болгаш аныяк салгалдарны? аразында харылзаа хамааржыр. Б.Васильевти? тоожузунга ?ндезилеп «Кымныы силер?..» деп драманы тургускаш, шииде ниитилел амыдыралыны? дыка х?й нарын айтырыгларын к?д?рген. База ол ышкаш айтырыгларны салгаш, к?р?кч?н?? бодуну? шиитпиринге арттырган. Сагыш-сеткилди? чалгыннары, оо? шимчедикчи к?ж? - к?зелдер деп бодалын хоочун режиссер «Ал-кызыл парустар» деп шиизинге боттандырган. Сураглыг чогаалчы А.Гринни? «Алые паруса» деп чогаалынга ?ндезилээн П.Морозовту? «Ассоль» деп шиизин Алексей Кара-оолович шилип алгаш, Тыва театрны? сценазынга далайны чалгыдып, да? хаяазыны? чи?гир кызыл ??? дег парустарлыг корабльди эжиндирипкен. «Ал-кызыл парустар» деп х?гж?мн?г шиини режиссер улуг чуртталганы? эжиин ажып кирер деп турар чалыы доозукчуларга болгаш ?ске-даа б?г? кижилерге белек кылдыр с??нээн. «Кижи б?р?з? чашкы назынындан улуг чуртталганы? шапкын хеминче эжиндирип кирер болгай, ынчангаш шиини ч?гле бо чылын ??редилге чери доозуп турар чалыы салгалга эвес, а шупту улуг-биче чонга тураскаадып болур» деп Алексей Кара-оолович рольдар хуваап турар ?еде тайылбырлап турган. А.Ооржакты? режиссуразыны? база бир к?шт?г талазы – артыкы планны мурнуку планны ажыр бирги планче ?нд?р?п эккээри. Чижээ, Улусту? чогаалчызы Э. Мижитти? бижээни «К?к дээрни? оглу» деп шииде Виктор К?к-оол биле Иван Исполнев сценаны? беттинде, бирги планда чугаалажып турар. Оларны? артында, сцена ханызында артистер дыштанып, рольдарын сайгарып, каттыржып турар. Кажан Исполнев К?к-оолга «Сергей Пюрбю хоругдаттырган» деп чугаалаарга, дуу артыкы планга турган кижилер ол коргунчуг медээден хая к?рн?п кээрге, беттинде, бирги планда турар персонаж ол черинге турза-даа, кол кичээнгейден уштунуп, ийиги планче шилчий бээр. А к?р?кч?н?? кол кичээнгейи артында маадырларже, оларны? арын-шырайында д?в?рээзинче болгаш коргунчуг с?стерден шимчеш дивейн к?ж?й бээринче угланы бээр. Алексей Кара-ооловичини? артистер-биле ажылын хайгаарап, шинчилеп келгеш, ол ч?гле режиссер эвес, а режиссер башкы кижи-дир деп ч??лд? демдеглексээн ийик бис. Тыва театрны? б?г?нг? артистери барык шупту оо? ??реникчилери дизе черле чазыг болбас. Чуртту? янзы-б?р? театр талазы-биле дээди ??редилге черлерин доозуп алгаш келген аныяк артистер Алексей Кара-ооловичини? школазын албан эртип, артисчи демир-?ж??н улам чидидип ап чоруурлар. Сактырга-ла режиссер артистер-биле ээлчеглиг шии салып, ону белеткеп турар ышкаш, а херек кырында таптыг эскерип к??р ч?ве болза, ук репетициялар роль-биле, с?з?глел-биле канчаар ажылдаарыны?, тыва, орус сцена чугаазыны? болгаш актержу уран арганы? кичээлдери болур. Партнеру-биле канчаар ажылдаарын, оо? с?стеринге, кылдыныгларынга кандыг эскериг, харыы бээрин кончуг чугулалап, персонажты? ч?ге ындыг с?стерни чугаалай бергенин, база кандыг харыы т?р?тт?н?п келир ужурлуун артистерге тайылбырлап, езулуг башкылай бээри барык-ла ?рг?лч?. Артисти? мурнунга чиге болгаш тодаргай сорулганы салып бергеш, оюнга импровизация албан турарын ол негээр. Режиссер-биле х?й чылдарда кады ажылдаан дуржулгалыг артистер Алексей Кара-ооловичини? ч?н? чугаалаксаанын азы олардан кандыг оюн манап турарын ча?гыс с?стен-не билип каарлар. Театрны? ?ске тургузукчу режиссерларынга оо? арга-с?мези, углап-баштап чоруур башкарылгазы онза ?нелиг. Марина Идам, Леонид Кан-оол, Сюзанна Ооржак болгаш режиссер эртемин чедип алган артистер Анзат Куулар, Сайдаш Монгуш олар база Алексей Кара-ооловичини? школазын эрткеннер. Аныяк каадырлар-биле, э? ыла?гыя аныяк артистер-биле, ажылдап турарын хайгаарап чорааш, дараазында театр артизи болур дээн к?зелдиг аныяктарны ?ске институттарга белеткеп турбайн, Алексей Кара-оолович боду ??редип ап болур кижи ышкажыл дээн бодалдар бисти бо-ла тегерип кээр. Шаанда Кызылды? уран ч??л училищезини? базазынга «драма артизи» деп мергежилге аныяктарны ??редип ап турган болгай. Бис бодаарывыска, ол дуржулганы катаптап болур арга бар, ч?гле ол дугайында культура яамызы болгаш Кызылды? уран ч??л колледжини? баштаар чери ч?? деп бодаар ч?ве ийик… Шак-ла мындыг чогаадыкчы делегей к?р??шк?нн?г, х?й талалыг сонуургалдарлыг, билиг-мергежили эгээртинмес кижи – Алексей Ооржак ол-дур. Артист, режиссер, удуртукчу, башкы, ш?л?кч?, очулдурукчу, драматург, сценарист… Ол т?рээн чонуну? сагыш-сеткили дээш ажылдап, ч?ректерни чечен с?с, уран ч??л-биле эмнеп-домнап, хей-аът киирип чоруур Кижи. Эрик НОРБУ, Тыва национал театрны? чогаал кезээни? эргелекчизи.