Июнь айның 25-те «Бүгү делегей чоннарының» беш дугаар эпос фестивалынче, Кыргыстанның төвү Бишкекче эртемденивис Зоя Кыргыстың удуртулгазы-биле хөөмейжилер Владимир Куулар, Мөңгүн-оол Монгуш, Кежик Успун, Мерген-оол Чадамба база мен аъттаныптывыс. Самолет Кызылдың аэропортундан ийи шакта көдүрлүп үнүптү. Дөрт шак бичии ажып турда, Красноярскиниң аэропортунга хонупту. Оон улаштыр, Бишкекче ужар самолетка олуруптувус. Эртенгиниң 6 шак үезинде Бишкек хоорайның аэропортунга самоледувус хонупкан. Чаражы кончуг ийи кыргыз кыстар бисти уткуп алдылар.
Бичежек автобуска олурупкаш, хоорайже халдып кириптивис. Аэропорт биле хонар-дүжер аалчылар бажыңының аразы элээн ырак. Соңга караандан ыңай-бээр көрзүнүп чорааш, сезен чылдар үезинде чогаалчы, драматург эжим Владимир Серен-оол-биле кады маңаа гастрольдап келгенивисти сактып олурдум. Ол үеде Бишкек эвес, Фрунзе деп адаар турган. «Фрунзе – город сад» деп солунга бижип турганын сактып келдим.
Шынап, Бишкек - улуг сад иштинде хоорай болур. Бедик бажыңнар аразы көзүлбес, чечек-биле бүткен, тал, пөш, дыттың та кайызы чүве, кижи билир эвес. Садыглар аттары кыргыз дылда, «Ак жол» («Ак орук»), «Чолбон Булак» («Шолбан Булак») дээш, оон-даа өске аттарлыг. «Бишкек» деп аттыг аалчылар бажыңынга доктаадывыс. Дээрже шаштыгып үне берген, кончуг-даа чараш аалчылар бажыңы чорду. Оон дүъш соонда, Токтогулов Сатыыганов аттыг филармонияже бүгү делегейден келген артистерни, эртемденнерни чалааннар. Артистерниң белеткели эгелээн. Мен хамның ролюн күүсеттим. Тыва хөөмейжи оолдарның соонда, Латин Америка, Франциядан, Прибалтика чурттарындан, Азербайджан, Узбекистан, Индия, Кыдат, Тибет, Алтай, Казахстан, Татарстандан дээш өске-даа чурттардан келген артистер белеткенип турганнар.
Эртенинде симпозиумнуң ажыдыышкыны чайгы театрга болган. Филармонияның артында, бистии-биле алыр болза, Арат шөлү ышкаш девискээрде улуг сцена бар. Ол шөлде алды, чеди хире кыргыз чоннуң өглерин тип каан. Симпозиумнуң ажыдыышкыны аңаа эгелээн. Башкарыкчы «Тыва Республикадан келген аалчыларывыс» дээш чарлаптарга, мен муң-муң кыргыз көрүкчүлерниң мурнунга мөгейип үнүп келгеш, «Кежээкиниң мендизи-биле, кыргыз чонум!» деп, тыва дылымга байыр чедиргеш, баш удур белеткенип, өөренип алганым-биле: «Кутмандуу күнүңер менен, урматтуу Кыргыс элим» – деп, кыргыс дылга байыр чедиргеш, улаштыр тывалап, «Эне-Сай эриинде чурттап чоруур тыва чондан изиг байыр!» дидим. Оон кыргыз дылга «Эне-Сайдын жээчинде жайгашкан Тыва элинен, жалындуу салам»! деп сөстерни чугаалааш, дүңгүрүмнү өөрү көдүргеш, хей-аът кирип, шимчээшкин кылыптарымга, чүс-чүс кыргыз чон олуттарындан туруп кээп, адыштарын диңмиттии-биле часкап турдулар.
Дүңгүрүмнүң тыва аялгазы бүгү кыргыз чонга дыңналы берген ышкаш чаңгыланы берген. Кыргыз чонга мынчаар хамнадым:
– Делегейниң оой, делгеминге оой,
Тыва дылым оой, чаңгыланзын оой.
Тыва дылды оой, дыңнаан кижи оой.
Дыжы ханып оой, магадазын оой!
Алдай, Саян оой, сыннарында оой,
Чайын, кыжын оой, чайнап чыдар оой,
Меңги хар дег оой, мээң дылым оой.
Делегейге оой, бодаразын оой! – деп хамнап турдум.
Эрткен чылдарда Казахстанга Коркыт атаның 1300 чылынга чорааш:
Калбак делгем оой, Казахстан оой,
Кайгамчыктыг оой, байлак оран оой.
Каттыраңнаан оой, хүлүмзүрээн оой,
Казах кыстар оой, чараш кыстар оой! – дээш хамнаптарымга, «Тыва Республикадан дээр уктуг хам чедип келген» – деп, «Казахстан» деп солунга бижип каан болган. Казахтар-даа кээп-ле эгелээн. Ам канчаар, хамнаар ужурга таварышкан мен.
Бистиң эртемденивис Зоя Кыргыс «Хамнар хөгжүмү» деп илеткелин чугаалады. Бисти чанынга олуртуп алгаш, хөөмейниң аңгы-аңгы адырларын даштыкы чурттардан келген эртемденнерге таныштырган. Бистиң оолдар хөөмейлеп, сыгыртып, каргыраалаарга, эртем ажылдакчылары аажок сонуургап, адыш часкап турдулар.
Эртенинде Иссык-Кульче бүгү делегейден келген артистер, эртемденнер аъттаныптывыс. Аңаа чедир дөрт шак чоруур, ырак чорду. Дөрт автобуста шупту олурупкан. Мурнувуста КАИ машиназы үдеп чоруур. Автобустуң соңгазындан көрүп чоруурумга, оң таламда Тянь-Шань даг, бажында ак меңги харлыг, солагай таламда Ала-Тау, база-ла бажында меңги хар чайнап чыдар. Хову-шөлдеринде кукуруза бир метр хире өскен. Тараазы база-ла узун сыптыг, ховузунда сиген-ширбиилин-даа кезип турарлары бар. Оон ыңай чамдык шөлдерде та чүнү тарып каан чүве, хылыргай хап-биле шуглап каан чорду. Суг чаштырар машина-биле суггарып-даа турар.
Чоорту Ала-Тау биле Тянь-Шань каттыжып, тутчуп келген соонда, Чуй дээр хемни өөрү үнүптүвүс. Канчаар-даа көөрүмге, мээң Ишкиним-биле дөмей. Чүгле ортузун коошпалап каан чазаглыг оруктуг. Халдып олурда, килдеш-даа дивес. Уннаштыр демир-орук орук чаттылып чоруткан. Ону көргеш, "Сайзыраңгай чурт магалыг-ла чүве-дир аа!?" – деп бодап олурдум. Мен иштимде Иссык-Куль чүү шоолуг улуг боор, Ала даг биле Тянь-Шань аразында мээң Сүт-Хөлүм ышкаш хөл ыйнаан деп бодап чораан мен.
Ындыг эвес, кончуг улуг хөл болду. Улуг корабльдар хөлдүң ортузунда эштип чоруп турар. Ийи шак хире халыткаш, хөлдүң бажынга бардывыс. Аңаа дүъштеп, чемненип алдывыс. Оон Иссык-Кульдуң эриинге чеде бердивис. «Изиг хөл» деп адааны шын болду. Дыка чылыг хөл чорду. Эштип алгаш, хөөмейлээр оолдарымны көрүп турарымга, тускай кылып каан бедигээштен хөлче шурааш, шымнып эштип, амырап-ла турдулар. Мен база шаам-биле кыйыынга эштип алдым. Удуртукчувус Зоя Кыргыс хөлегеде эртемденнер-биле хөөрежип олурду. Ооң соонда музейже экскурсиялаар дээн, автобуска олурупкаш, чоруптувус. Мен иштимде бисте ышкаш Национал музей деп бодаан мен. Бисти ховуга апарган. Долгандыр кажаалап каан базырыктарлыг музей болду. Ында улуг даштарда бистиң-биле алырга, даш көжээлерде эрте-бурунгу бижиктер, ча, согун туткан кижилерлиг улуг базырык бар. Ону база сонуургадывыс.
Иссык-Кульга хондувус. Мен француз эртемден-биле таныжып алдым. Ооң адын Жуля дээр болду. Орус дылга шоолуг эвес чугааланыр. Ол хирезинде дыка хөөрештивис. «Парижте музей канчап өрттенгенил?» – деп айтырдым. Ол музей-даа кыраан, 9, 10 чүс чыл ашкан, тоглап, дүжүп турар диди. Кожам эрниң ижин-баары аарааш, дыка бергедээн кижи. Хевири ол тус черниң аъш-чеминге таарышпаан боор. Эртенинде мээң-биле байырлашкаш, чиик машинага олурупкаш, чанып чорупту. Ол кежээ Иссык-Кульдуң Культура өргээзинге концерт-даа көргүстүвүс. Концертти кыргызтар тоол-биле эгелээр боор чорду. Ооң соонда бистиң хөөмейжилеривис сыгыт-ырын бараалгатканнар. Көрүкчүлер үлай-улай адыш часкап, катап-катап чалап турдулар. Тибеттен келген делегацияның «Маадырлыг дайынчылар» деп самын сонуургадым, аажок солун чорду. Ол өргээниң сценазының улуг деп чүвезин, бистиң Национал театрдан ийи катап улуг.
Кыргызтанны тоол чурту деп билдим. Тоол мөөрейи филармонияның ийи дугаар каъдында театрга болду. Даштыкы күрүнелерден чүгле Тыва биле Тибет бар. Кыргызтандан бичии оол тоолдап эгеледи. Оон ыңай улуг-бичии тоолчулар шупту кыргызтар. Тибет оол база дыка эки тоолдаан. Сөөлүнде хенертен дала бээрге, Тибет лама баргаш, оолдуң судалын туткаш, мөргүл номчуптарга, миннип келген. Ооң соонда, ол лама бичии оолду чедип алгаш, чоруй баар чорду. Мен Танаа-Херел дугайында тоолумну ыдыпкаш, эң сөөлүнде:
«Экер-эрес Танаа-Херел
Эгин содаан туткан соонда,
Аксы дижин шаккыладыр,
Аласталдыр силгип,
Каптагайны дээскиндир
Караңнадыр бөөлдеп, бөөлдеп,
Чаъс ойтур октавыткаш,
Чалгыннарын херивиткен» – дээш, сценага девий бээримге, кыргыз чон туруп алган, диңмиттии-биле адыш часкап турганнар. Бистиң концертивис көрген улус, боттарының чуртунче Узбекистан, Азербайджан, Норвегияже чалап турдулар. Бир узбек артист-биле таныжып алдым. Назы-хары-даа мээң-биле чажыт. Узбек дыл-биле бистиң тыва дылывыс база дөмей деп чүвени ынчан билдим.
Кызылдан Кыргызтан чедир орук узун болган. Бо-ла Иссык-Куль, Бишкектээш, Новосибирскилээш, Красноярскиге хонгаш, эртен даң бажында, июль бирээде, чанып келдивис.
Дыртык Монгуш, ТР-ниң Улустуң артизи.
